NASTANAK I NESTANAK STARE VAROŠI: Investitorski haos
Kragujevačka Stara varoš postoji još u sećanjima starih sugrađana, figurira i kao zvanični naziv u urbanističkim planovima, a u stvarnosti je još ima samo u tragovima. Staru varoš prekrio je „novi grad”, nažalost bez „reda i poretka”, prostorno i arhitektonski haotično, navodno kroz urbanu obnovu, a ustvari u procesu takozvanog investitorskog urbanizma, čiji je osnovni motiv - na što manjem prostoru ostvariti što veći profit.
Stara varoš je velika urbana celina u centralnoj zoni grada i u grubim crtama prostire se od ulica Vuka Karadžića i Svetozara Markovića pa na gore do Velikog parka, omeđena ulicama Ilije Kolovića, Radoja Domanovića, potporučnika Govedarice, Zmaj Jovinom...
Začeci Stare varoši vezuju se za vreme prve vladavine Miloša Obrenovića, kada je Kragujevac proglasio za prestonicu Srbije. On tada od Kragujevca nije hteo da pravi utvrđeni grad opasan zidinama, već je imao viziju varoši koja će se prostorno širiti, s obzirom da je počelo masovno doseljavanje stanovništva, ne samo sa ovih prostora, već i ljudi „iz Preka”, posebno onih koji su se školovali u Beču, Pešti i drugim evropskim gradovima.
Čim je uspostavio vlast Miloš je za odabrane i sebi potrebne ljude počeo da deli placeve kako bi gradili kuće za stanovanje, ali na pristojnom rastojanju od dvora. To je leva strana današnje Ulice Svetozara Markovića. Na tom potezu posle 1820. godine napravljeno je više kuća od kojih je do danas sačuvano pet: kuća Sime Milosavljevića Paštrmca, poznat kao Amidža, inače državni sekretar kneza Miloša, kuća koju je kasnije kupio dr Ilija Kolović (nažalost, stradala i urušena u požaru), kuća poznata kao „Kosovska prizemljuša”, pa kuća kneza Nedeljka Stojkovića Dene (Denin konak - danas restoran) i na kraju kuća prote Miloja Barjaktarevića koja je sada muzejski prostor. Sva ova zdanja proglašena su za kulturna dobra.
Godine 1839. u Kragujevac dolazi Atanasije Nikolić da bi obavljao dužnost prvog rektora Liceja, ali pošto je bio zemljomer (to je danas geometar) uradio je parcelaciju za gradnju kuća, upavo od već onih izgrađenih u Svetozara Markovića pa uz blagu padinu prema sadašnjem Velikom parku.
Na taj način stvarana je elitna zona stanovanja, gde su tokom 19. i prvih decenija 20. veka privatne kuće gradili uglavnom ugledni i bogati Kragujevčani - profesori, lekari, inženjeri, trgovci, vlasnici hotela, bankari... Tako je nastajala Stara varoš. Za razliku od nje, radnicima i sirotinji bili su namenjeni drugi delovi grada, što je naročito došlo do izražaja u 20. veku kada su, na primer, na periferiji podignute dve kolonije - Stara radnička (završena 1929.) i na Pivarskom brdu Nova kolonija, građena od 1936. do 1938. godine.
Stara varoš bila je „na ceni” i posle Drugog svetskog rata kao privlačna gradska zona za stanovanje važnih komunističkih kadrova, naročito u delu ispod Velikog parka u ulicama Tanaska Rajića, Nušićevoj, vojvode Mišića...
Drastična promena nastaje pre dvadeset i više godina kada je ozakonjena konverzija prava korišćenja u pravo svojine nad građevinskim zemljištem. Tada su vlasnici kuća postali i vlasnici placeva, pa su mogli njima da trguju po svom nahođenju i odjednom su počeli da se javljaju razni privatni investitori koji su kupovali stare kuće sa placevima, rušili ih i na njima počeli da grade višespratne zgrade.
Velikom brzinom širi se investitorski urbanizam i mnogi delovi Stare varoši menjaju svoj lik. Nove građevine kao pečurke niču u ulicama Svetozara Marković, Glavnoj od crkve pa naviše, Karađorđevoj, vojvode Putnika, Luja Pastera, Tanaska Rajića, Janka Veselinovića, Milovana Gušića, Radoja Domanovića...
Stručnjaci ovaj proces nazivaju urbana obnova i nije sporno da je ona bila potrebna, jer ne može u centru grada da ostaje stanje „moja kućica, moja baštica”. Sporno je što je ova obnova rađena stihijski, bez preciznih i obavezujućih urbanističkih planova, bez stručnog osmišljavanja prostora. Sumnja se i na „gledanje kroz prste” investitorima i korupciju graditelja i nadležnih službi. Zato nema takozvane blokovske gradnje, zgrada u skladnom nizu ili zaokruženh kvartova, već sva novogradnja nastaje kao „svaka vaška obaška”, bez arhitektonskog sklada, da ne pominjemo ono što se zove - urbani dizajn.
Nažalost, biće da je sada prekasno za neke urbanističke korekcije jer je Stara varoš već toliko unakažena - da joj više nema leka. Čak deluje da neki novi ili izmenjeni urbanistički planovi nisu ni potrebni - šta ima sad da se „crta”, kad je sve smisleno i kreativno - već precrtano.