PREDRAG MIHAJLOVIĆ CILE - „KRAGUJEVAC NA FOTOGRAFIJAMA 1860-1945”: Trenuci istorije u dvesta slika
Najstarije sačuvane fotografske snimke Kragujevca napravio je poznati litograf, slikar i fotograf Anastas Jovanović u vreme kada je bio upravitelj dvora kneza Mihaila Obrenovića. U Muzeju grada Beograda, Istorijskom muzeju Srbije i Vojnom muzeju čuva se jedanaest snimaka, šest na kojima su tadašnji konaci - Milošev, Mihailov, Šareni i Amidžin - na jednom je pogled na varoš kragujevačku i pet su iz kasarne Glavne artiljerijske uprave Kneževine Srbije.
Ovim istorijskim činjenicama počinje fotomonografija „Kragujevac na fotografijama 1860-1945” čiji je autor poznati kragujevački fotograf, tačnije majstor fotogafije Predrag Mihajović Cile. Knjigu je izdala Ustanova kulture „Koraci” i nedavno je zvanično predstavljena u Narodnoj biblioteci „Vuk Karadžić”.
Publikacija je urađena u formi monografije, na kvalitetnom papiru, u tvrdom povezu i na više od 200 strana, a najveći broj objavljenih fotografija šira publika ima priliku prvi put da vidi. Mihajlović je publikaciju podelio u više poglavlja vodeći se hronologijom nastanka fotografija i identifikacijom autora i sve slike imaju objašnjenja o autorstvu, motivima i vremenu nastanka, onoliko koliko je bilo dostupnih podataka. Takođe, na početku svakog poglavlja je tekstualni deo sa informacijama o snimcima koji slede i sve je dato dvojezično - na srpskom i engleskom jeziku.
„Rudarski” rad autora
Monografija „Kragujevac na fotografijama 1860-1945” je kruna višedecenijskog istraživanja Cileta Mihajlovića. Pošto je skoro ceo radni vek proveo u Narodnom muzeju u Kragujevcu radeći kao muzejski fotograf, kod njega je od početka postojalo interesovanje za stare fotografske snimke, pa ga je to odvelo u traganje i van matične ustanove.
- Godinama sam u Muzeju radio sa kolegom Milomirom Minićem, koji je bio dokumentarista i vodio je zbirku fotografija, on je nažalost preminuo 2016. godine, i zajedno smo istraživali stare snimke Kragujevca. Istovremeno sam počeo da „kopam” po fotodokumentaciji drugih ustanova za koje sam pretpostavljao da čuvaju fotografije nastale u Kragujevcu. To sam radio u arhivu SANU, Istorijskom muzeju Srbije, Muzeju primenjene umetnosti, Muzeju grada Beograda, Vojnom muzeju... Takođe sam istraživao dostupne privatne kolekcije, objašnjava Mihajlović.
Tokom dugogodišnjeg traganja prikupio je više od 400 fotografija i raspoložive podatke o njima, a onda je usledila i njihova selekcija, pa je u fotomonografiju ušlo oko 200 slika. Pošto taj deo arhivske građe još nije digitalizovan, svaku fotografiju je presnimavao na stari način, kako autor kaže - „ručno”.
Prema svim istorijskim izvorima, najstarije snimke Kragujevca napravio je već pominjani Anastas Jovanović oko 1860. godine. Tada fotografija postaje sve prisutnija i najčešće se „slikaju” važne političke ličnosti i događaji. Veoma bitan istorijski dokument je takozvana tablo-fotografija nastala 1867. godine tokom zasedanja Miholjske narodne skupštine u Kragujevcu. Tada je češki fotograf Moric Klempfer napravio pojedinačne snimke svih skupštinara i njihove portrete simetrično poređao na podlogu 88 x 55 centimetara. Ova grupna fotografija čuva se u Istorijskom muzeju Srbije u Beogradu.
Niz sačuvanih foto snimaka nastalih krajem 19. i u prvim godinama 20. veka uradili su „putujući i nepoznati fotografi”, kako ih oslovljava Mihajlović. Tako su trajno zabeleženi i neki važni istorijski događaji, kao što su prvi skup Narodne radikalne stranke u izletištu Ilina voda kod Kragujevca 1882. ili dolazak prvog voza u Kragujevac 1886. godine.
Anonimni fotografi snimili su upravu Vojnotehničkog zavoda 1887. i jednu „masovku”, svršene učenike prve generacije obnovljene Vojnozanatlijske škole 1893. godine. Interesantan je i snimak Nikole Pašića sa kragujevačkim protom Milojem Barjaktarevićem i to kada je prota bio pod kaznom zbog davanja blagoslova učesnicima protesta poznatog kao „Crveni barjak”.
U gradu deset foto ateljea
Od šezdesetih godina 19. veka do Prvog svetskog rata u Kragujevcu je postojalo čak deset fotografskih ateljea, od kojih su najpoznatiji oni Alekse Mijovića i Ljubiše Đonića i njihovi snimci pripadaju najkvalitetnijem fotografskom nasleđu toga vremena.
Mijović je radio u skromnim uslovima, ali je ostavio portrete velikog umetničkog dometa, a Đonićev atelje je po tehničkoj opremljenosti bio ravan evropskim. Imao je stakleni krov i prostor za snimanje u koji je moglo da se smesti više od dvadeset ljudi. Đonić je pravio i fotografije van ateljea, pa su tako 1899. godine nastale i prve razglednice Kragujevca.
Na polju fotografije dokazao se i istaknuti srpski naučnik dr Đorđe Stanojević, fizičar, astrofizičar i meteorolog, a snimci su mu uglavnom služili za ilustrovanje naučnih radova. On je i autor prve fotografije u boji, a 1901. godine objavio je štampani album „Srbija u slikama”, sa snimcima značajnih objekata i predela u zemlji.
Sačuvane su fotografije dr Stanojevića više manastira, crkava i česama u okolini Kragujevca, Saborne (Nove) crkve, a posebno je značajan snimak Stare, Miloševe crkve. On je nastao pre 1900. godine i na njoj se vidi njen autentični izgled iz 1818, uz novoizgrađeni zvonik na mestu gde se nalazio stari iz 1829, sa kojeg su se oglasila prva zvona u savremenoj Srbiji.
U Kragujevcu je 1904. osnovan Klub fotografa amatera i u sali Gimnazije održano je predavanje o fotografiji. To je zabeleženo u listu „Javnost”.
Tokom Prvog svetskog rata najviše snimaka iz Kragujevca napravili su okupatorski fotografi, a deo je objavljen u propagandnom albumu „Austrougarska pod oružjem”. Snimali su i panorame grada, zelenu i stočnu pijacu, gradsku litiju, dobošara koji čita naredbu, enterijer Stare crkve... Ova zbirka čuva se u Etnografskom muzeju u Beogradu. Napravili su i prvi avionski snimak grada 1915. godine.
Veliku dokumentarnu vrednost ima jedini sačuvani snimak „gvozdenog” mosta nepoznatog autora, koji su Austrijanci porušili prilikom povlačenja, a na istom mestu kasnije je napravljen Donji kameni most.
Značajni snimci nepoznatih autora
Dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka poznati etnolog Petar Ž. Petrović ovekovečio je mnoge motive koje pripadaju njegovoj struci. Snimao je narodne običaje, seoske mobe, nošnje, objekte stare arhitekture... Njegovi snimci predstavljaju vrh etnološke fotografske dokumentacije, a dosta njih napravljeno je u Kragujevcu i okolini.
Od ovdašnjih fotografa između dva svetska rata izdvaja se nekoliko pojedinaca. Jedan od njih je Antonije Petković, čiji je i otac Ljuba bio fotograf, i njegove fotografije su informativne i tehnički i kompoziciono besprekorne. Dokaz za to je, recimo, slika „Auto tramvaj kragujevačke palilulske zadruge”.
Najproduktivniji u ovom periodu bio je fotografski atelje Dragog Milovanovića poznatog kao „Foto Ana”. Radio je portrete, snimao razne događaje, a specijalnost mu je bila grupna-tablo fotografija, od kojih je najpoznatija kolektiv Prve kragujevačke gimnazije iz 1933, urađena povodom stogodišnjice škole.
U glavnoj ulici atelje je otvorio August Černe, Slovenac koji se iz Škotje Loke doselio u Kragujevac. Pored ostalih, sačuvani su njegovi snimci savezničkog bombardovanja centra Kragujevca 1944. godine. Poznati su bili i ateljei „Foto Vera” i „Holivud” čiji je vlasnik bio Božodar Mitrović.
Zanimljivo je da nisu utvrđeni autori više snimaka koji imaju veliki istorijski i dokumentarni značaj. To su poseta kralja Aleksandra Gimnaziji 1933, kada je slavila stogodišnji jubilej, otkrivanje spomenika palim Šumadincima 1932, otkrivanje spomenika kralju Aleksandru ispred upravne zgrade buduće „Zastave” 1935. godine, koji je posle rata uklonjen, i drugi.
***
Preneti su samo neki inserti iz nove fotomonografije Predraga Mihajlovića Cileta, a celovita slika može se steći samo ako se uzme u ruke i od korice do korice pažljivo pogleda i pročita. U svakom slučaju, reč je o kapitalnom izdanju za istoriju grada.