IZLOŽBA „ZLOČINI VERMAHTA U SRBIJI ZA VREME DRUGOG SVETSKOG RATA”
Nezapamćeno stradanje civila
Čitava protekla i ova godina posvećena je obeležavanju stogodišnjice događanja iz Prvog svetskog rata, dok se sedam decenija od pobede nad fašizmom, makar kod nas uglavnom obeležava mlako i nekako nezainteresovano. Da ispravi ovu istorijsku nepravdu dosetio se akademski slikar Miroljub Filipović koji je priredio postavku „Zločini Vermahta u Srbiji u Drugom svetskom ratu” i koja je otvorena u kragujevačkom Muzeju „21. oktobar”.
Izložba je posvećena Međunarodnom danu sećanja na žrtve holokausta i svoje premijerno otvaranje imala je u Beogradu, baš na taj datum, 27. januara, kojim se obeležava ulazak vojnika Crvene armije 1945. godine u Aušvic.
Na kragujevačkom otvaranju izložbe sem autora Filipovića govorili su i državni sekretar u Ministarstvu za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja Dragan Popović i istoričar Nenad Đorđević (kojem je ovo bio poslednji radni zadatak u Spomen-parku pre prelaska na novo radno mesto u Narodnom muzeju), koji je bio i saradnik na izradi ove postavke. Na izložbi su zastupljeni i radovi preminulog kragujevačkog istoričara Staniše Brkića koji je čitav radni vek posvetio rasvetljavanju oktobarske tragedije u Kragujevcu.
U koncipiranju postavke autor Miroljub Filipović sarađivao je ne samo sa kragujevačkim Spome-parkom već i sa stručnjacima za ovu temu iz narodnih muzeja Kruševca, Kraljeva i Pančeva, Muzeja grada Beograda, Međuopštinskog istorijskog arhiva Šabac, Muzeja Jadra iz Loznice i beogradskih ustanova kao što su Jevrejski istorijski muzej, Etnografski, Vojni i Muzej automobila.
Naš istoričar Đorđević na otvaranju izložbe u Šumaricama povukao je očiglednu paralelu zločina iz Prvog i Drugog svetskog rata.
- Taj kontekst je jasno vidljiv iz proklamacije generala Franca Bemea, opunomoćenog glavnokomandujućeg za Srbiju u kojem on posebno motiviše svoje vojnike da „prionu” na izvršavanje „zadataka” ovim rečima: „Vaš je zadatak da prokrstarite zemljom u kojoj se 1914. godine potocima lila nemačka krv. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Za celu Srbiju ima se stvoriti zastrašujući primer koji mora pogoditi celokupno stanovništvo”, podsetio je Đorđević.
Nije sporno da je nemačka vojska ubijala i više na drugim okupiranim teritorijama i da su njihove žrtve brojnije u Poljskoj, Rusiji... ali je jedino Srbija u čitavoj Evropi zvanično bila kažnjena „politikom” 100 za jednog poginulog i 50 za svakog ranjenog.
- Po tom proglasu i „Obznani” od početka rata 1941. godine ljudi su ubijani bez obzira na ideološku pripadnost. Svi oni su mahom bili civili – obični ljudi, ne pripadnici gerilskih pokreta. Sa druge strane, ubijali su ih takođe civili, ljudi koji su mobilisani u regularne trupe, a ne profesionalci i dobrovoljci poput pripadnika udarnih „SS trupa”, ističe Đorđević.
„Dok je Vrmaht na Istoku delovao kao tehnička i logistička pomoć, a ponekad i kao izvršilac pri akcijama masovnog ubijanja u režiji SS-trupa ili policije, na okupiranim teritorijama na Balkanu glavnu ulogu u zločinačkoj politici terora protiv civilnog stanovništva u Srbiji, Grčkoj i delimično Hrvatskoj, preuzela je regularna vojska”, napisao je Filipović u uvodnoj reči pratećeg kataloga izložbe.
Na postavci su izložene fotografije sa brojnih nemačkih stratišta iz 1941. i 1942. godine poput Pančeva, Jabuke, logora smrti Banjice, Šapca, kruševačkog „Slobodišta”, Krive Reke, Kraljeva, Draginca (sela u Jadarskoj oblasti u kojoj su Nemci streljali oko 3.000 civila uključujući i najmanju decu), Kladova...
Postavka sem fotografija sadrži deo sa dokumentima iz tog perioda. Đorđević naročito ističe banjički „protokol streljanih” sa spiskom svih streljanih u ovom logoru, portrete nemačkih vojnih zapovednika u okupiranoj Srbiji i delove iz knjige, naučnog rada doktora Valtera Manošeka, austrijskog istoričara koji je prvi naučno obradio i doktorirao na temi holokausta u Srbiji. On tvrdi: „Streljački vodovi Vermahta sami su u jesen 1941. godine ubili od 25 do 30 hiljada srpskih civila, a među žrtvama je bilo više od šest hiljada odraslih jevrejskih i romskih muškaraca”.
Poseban deo izložbe posvećen je Kamionu-ubici „dušegupki”, specijalnom vozilu za gušenje ljudi koje su nacisti koristili tokom holokausta, a koje je isprobano baš 1941. godine u Beogradu.