EKOLOŠKA UGROŽENOST AKUMULACIJA SA KOJIH DOBIJAMO VODU ZA PIĆE (2): Stanje izvorišta
Publikacija „Akumulacije u Srbiji u vreme klimatskih promena” je rezultat istraživanja kragujevačkog udruženja „Ekomar”. Ovo specijalizovano ekološko udruženje uglavnom čine profesori Prirodno-matematičkog fakulteta, a konkretnu studiju uradili su profesor dr Snežana Simić, docent dr Nevena Đorđević, Marija Simić Savić i Žaklina Živković, a ceo projekat sproveden je uz podršku Evropske unije.
Inače, istraživano je šest značajnih akumulacija koje služe i za vodosnabdevanje. To su Garaši, odakle vodu dobija Aranđelovac, Gruža - glavno vodoizvorište Kragujevca, Ćelije (Kruševac), Barje (Leskovac), Bovan (Aleksinac i Ražanj) i Vrutci (Užice).
GARAŠI
Utočište svih otpadnih voda
Akumulacija služi za snabdevanje vodom Aranđelovca i nastala je pregrađivanjem dve rečice. Brana je duga 380, visoka 29 metara, a maksimalna dubina je 20 metara. Obala je veoma razuđena i nivo vode dosta varira.
Za Garaše ne postoji prostorni plan područja posebne namene, ni elaborat o zonama sanitarne zaštite, a u prostornom planu opštine Aranđelovac jezero je označeno kao jedan od značajnih turističkih punktova.
Ozbiljan problem je što u slivu akumulacije nema adekvatnog prikupljanja otpadnih voda, one se ispuštaju u vodotokove od kojih su neki pritoke ovog jezera.
Kada su stručnjaci „Ekomara” prošle godine u julu vršili terensko istraživanje nije uočeno cvetanje algi, mada je to prethodnih godina bila česta pojava. Zbog smanjenja nivoa akumulacije zbog sušnih perioda bilo je većeg prodiranja svetlosti, koje u kombinaciji sa značajnom količnom organskih materija, nitrata i fosfata stvara povoljne uslove za bujanje štetnih algi. To je konstatovao i instutut „Batut” 2016, 2018, 2019. godine.
Dobra okolnost je da u uzorcima pijaće vode nije bilo toksičnih elemenata zahvaljujući modernom postrojenju za njenu preradu kojima raspolaže JKP „Bukulja”. Pojačano je bistrenje vode, ozonacija, korišćenje efikasnih filtera. U skladu sa preporukama Svetske zdravstvene organizacije, akumulacija „Garaši” daje vodu sa umerenim negativnim uticajem na zdravlje ljudi.
GRUŽA
Od starta sa nedostacima
Oko 70 posto potreba za pijaćom vodom grad Kragujevac zadovoljava sa Gružanskog jezera, a manje količine distribuiraju se Kraljevu i jednom broju domaćinstava u opštini Knić. Pregrađivanje reke Gruže trajalo je od 1979. do 1985, godine akumulacija se prostire na 934 hektara, u velikom delu jezero je plitko (do 1,3 metra), a najveća dubina je ispod brane - oko 30 metara.
Voda se prečišćava u postrojenjima u selu Pajsijević upotrebom više različitih metoda, a onda se pumpama potiskuje do Kragujevca cevovodom dugim 22,7 kilometara, koji u delu kroz selo Vučkovica ide tunelom.
Već pri formiranju jezera Gruža napravljeni su ozbiljni propusti. Prvo, sa zemljišta koje je potopljeno prethodno nije skinut sloj humusa, što je kasnije stvaralo probleme zbog bujanja vegetacije pod vodom, koja vremenom trune i stvaraju se povoljni uslovi za razvoj štetnih algi. Zatim, pri formiranju akumulacije Gruža bio je urađen projekat sanitarne zaštite jezera, ali on nikada nije realizovan, a prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije urađen je još 1976. godine, u vreme kada gružanski sistem nije bio ni u planovima, međutim on i danas važi, mada nema nikakve svrhe. Bilo je pokušaja da se novi prostorni plan uradi 2011, ali on je propao, pa nova najava pre tri godine - i od nje nema još ništa.
Zato bi se moglo reći da je Gružansko jezero od početka bilo „osuđeno” na lošu zaštitu. To potvrđuju i stručne analize koje govore da je od samog formiranja akumulacije prisutna pojava cvetanja štetnih cijanobakterija. Istraživanje „Ekomara” otkriva čitav niz problema koji se svrstavaju u ljudske faktore - od nepažnje do nemara i bahatosti u odnosu na akumulaciju.
U zonama koje bi trebalo da budu najzaštićenije registrovano je oko 220 nelegalnih objekata, od kojih je 130 na samoj obali, od pravih vila do divljih kampova koje koriste ribolovci. Takođe, u neposrednoj i užoj zoni sanitarne zaštite smeštena su 22 naselja i otpadne vode iz njih uglavnom se ulivaju u pritoke jezera. Dodatno, na celom području su intenzivne poljoprivredne aktivnosti, neprilagođene blizini jezera. Tako je zapadna obala pretežno prekrivena voćnjacima, povrtnjacima i livadama, gde je velika upotreba veštačkih đubriva i pesticida, koji se prilikom padavima spiraju i slivaju u akumulaciju. To su i privredne firme, na obalama pritoka su velike količine otpada, a problem koji je prisutan tokom letnjih meseci je korišćenje vode pritoka za navodnjavanje imanja, pa se znatno smanjuje dotok u jezero.
Kritična situacija bila je prošle godine kada je zabeleženo intenzivno cvetanje cijanobakterija, naročito u periodu od jula do polovine novembra. Ova pojava manifestovala se kao zelena ili plavo-zelena prevlaka na površini vode. Guste nakupine toksičnih algi bile su naročito primetne u plićim delovima i duž obale.
Pitanje je dokle će kragujevački „Vodovod”, primenom raznih hemijskih sredstava i metoda za prečišćavanje, uspevati da vodu iz Gružanskog jezera prerađuje u bezbednu za ljudsku upotrebu. Nastavili se zagađivanje ovog jezera kao do sada, moguće je da Kragujevac dospe u stanje katastrofe - ako voda iz ovog jezera ne može dalje da „poji” grad.
ĆELIJE
Iz nužde duži životni vek
Pregrađivanje reke Rasine branom visine 55 metara počelo je 1972, a formiranje akumulacije završeno je tek 1979. godine. Tako je nastalo jezero Ćelije, nazvano po istoimenom naselju na njegovoj obali. Sa njega se vodom snabdeva od dvesta hiljada stanovnika Kruševca i okolnih mesta.
Prvobitna namena jezera bila je da „prikuplja” rečne nanose bujične Rasine, kako oni preko Morave ne bi dospevali u Dunav i pravili probleme u radu hidroelektrane Đerdap, ali naknadno je utvrđeno da Ćelije poseduju vodu visokog kvaliteta, pa je njena namena postala i vodosnabdevanje. Prvobitno je jezero projektovano za životni vek od pedeset godina i da potom počne njegovo zatrpavanje, ali pošto Kruševac nema alternativu za vodosnabdevanje, odlučeno je da se njegovo korišćenje produži za još četrdeset godina.
Međutim, uporedo sa starenjem akumulacija je postajala i ekološki sve problematičnija. U prostornom planu područja posebne namene sliva Ćelija koji je usvojen 2015. godine konstatuje se loš kvalitet vode u jezeru i navode se uzroci takvog stanja. Najpre nisu jasno obeležene zone sanitarne zaštite i sprovođenje propisanih mera zaštite, pa je u tom pojasu zagađeno oko 200 nelegalnih objekata, od kojih je 107 uz samu obalu jezera. Iz njih se u jezero ispuštaju velike količine zagađujućih materija, kao i iz obližnjih naseljenih sela.
U naseljima u slivu akumulacije Ćelije nalaze se čak 33 divlje deponije, odnosno smetišta, i dve delimično uređene deponije koje pripadaju opštinama Blace i Brus. Zbog većeg broja stambenih i turističkih objekata u zonama zaštite, sportskih, rekreativnih i ribolovačkih aktinosti, odnosno većeg prisustva ljudi, dosta ambalažnog otpada ostaje na obalama i u samom jezeru.
Agencija za zaštitu životne sredine ocenila je ekološki potencijal akumulacije Ćelije kao loš i da zbog prisustva cijanobakterija u vodi za vodosnabdevanje postoji opasnost visokog rizika po zdravlje stanovništva.
BARJE
Otpad donose bujice
Akumulacije Barje je glavno vodoizvorište grada Leskovca i nastalo je pregrađivanjem reke Veternice branom od nasutog kamena sa jezgrom od gline. Od početka je imala dve osnovne namene - vodosnabdevanje i odbrana od poplava. Pre formiranja jezera dno je očišćeno od humusa, što je doprinelo usporavanju njegovog starenja.
Akumulkacija je okružena pretežno šumama i obale su strme, pa je pristup otežan. Zbog takve konfiguracije terena uz jezero nisu građeni vikend i ugostiteljski objekti, manje su prisutni ribolovci, pa sa te strane nije bilo opasnosti od zagađivanja.
Najveći problem akumulacije Barje je čvrsti otpad koje donosi reka Veternica. U njenom slivu i uz obale nalaze se veći broj divljih deponija u nekoliko sela koja teritorijalno pripadaju Vranju. Svojevremeno je planirano da se na bujičnim pritokama Veternice izgradi 15 predbrana koje bi imale funckiju da zaustave mulj i otpad koji na kraju završava u jezeru, a do sada je izgrađeno devet takvih ustava.
Ove mini akumulacije povremeno se čiste, međutim kada su 2023. predstavnici „Ekomara” posetili ovaj kraj zatekli su dosta mulja i otpada i zaključili da su predbrane potrebne i na samoj Veternici.
Za razliku od drugih jezera u kojima je bio veoma izražen proces cvetanja algi, što govori o zagađenosti vode, Barje je dugo uspevalo da odoli ovim pojavama, pa je akumulacija 2017. bila sa malim prisustvom algi. Međutim, 2020. godine stanje je bitno pogoršano, jer je u prethodnom periodu bilo obilnih padavima na ovom području, pa su bujične vode donele dosta zagađujućih materija i otpada u akumulaciju.
Ovaj primer govori da nije dovoljno to što su u prvoj i drugoj zoni sanitarne zaštite nema većih zagađivača, ako su oni prisutni na području čitavog sliva akumulacije.
BOVAN
Obala puna vikend naselja
Akumulacija je izgrađena 1979. godine na teritoriji opština Aleksinac i Sokobanja sa osnovnom namenom zaustavljanja poplavnih talasa i taloženja mulja koga nanosi reka Moravica. Pošto prvobitno nije bila predviđena za vodosnabdevanje, formirana je na neadekvatan način, okružena poljoprivrednim površinama i naseljima bez regulisanog odvođenja kanalizacionih voda. Pored toga, jezero je potopilo kuće, štale, groblja, nužnike, đubrišta.
Kasnije je Zakonom o vodama jezero proglašeno izvorištem drugog reda, pa su sa njega vodom za piće počele da se snabdevaju opštine Aleksinac i Ražanj. Međutim, u slivnom području akumulacije postoji 28 naselja koja pripadaju Aleksincu, Sokobanji, Knjaževcu i Boljevcu, a u užoj zoni zaštite neplanski su izgrađena vikend naselja sa skoro 200 objekata. Otpadne vode iz njih direktno se izlivaju u jezero.
Skoro do same obale akumulacije spuštaju se poljoprivredne površine sa kojih se veštačka đubriva i pesticidi slivaju u vodu i dodatno je degradiraju.
VRUTCI
Još bez upotrebne dozlove
Na nadmorskoj visini od oko 700 metara 1984. godine formirano je jezero pregrađivanjem reke Đetine sa višestrukom namenom: vodosnabdevanje Užica i okoline, zaštita od poplava, zadržavanje nanosa, predviđeno je i za kupanje, rekreaciju i sportski ribolov.
Akumulacija Vrutci pročula se širom zemlje kada je inspekcija zabranila upotrebu njene vode za piće i pripremanje hrane. Bilo je to u decembru 2013. godine kada je jezero „procvetalo” i njegova površina dobila purpurno crvenu boju. Proglašena je vanredna situacija u Užicu i grad se 42 dana pijaćom vodom snabdevao isključivo cisternama, dok nije osposobljeno alternativno izvorište sa Sušičkih vrela.
Jezero Vrutci bilo je van upotrebe za vodosnabdevanje punih pet godina. Za to vreme iz akumulacije su izvađene ogromne količine otpada, mulja i još koječega, smanjena je njegova zagađenost, ali voda je potekla prema korisnicima tek kada je urađena obimna rekonstrukcija postrojenja za preradu u javnom vodoprivrednom preduzeću. Ponovo je u funkciji od februara 2019. godine.
Zanimljivo je da ovo užičko jezero i brana nikada nisu dobili vodnu i upotrebnu dozvolu i još uvek su u statusu probnog rada.
Inače, čitav sliv reke Đetine veoma je ugrožen zbog nepostojanja prečišćavanja otpadnih voda. Istovremeno je stepen izgrađenosti kanalizacione mreže veoma nizak. Oko jezera i dalje postoji veliki broj nelegalnih objekata, neki su posle 2014. uklonjeni, ali oni i dalje opasno ugrožavaju jezero, pre svega direktnim ispuštanjem otpadnih voda.