ŠTA POSLE USVAJANJA GENERALNOG URBANISTIČKOG PLANA GRADA: Duga lista otvorenih pitanja
U Srbiji je zakonska obaveza da generalni urbanistički plan (GUP) donose zakonom utvrđena gradska naselja kao strateški razvojni plan, sa opštim elementima prostornog razvoja. Zakon propisuje i sadržaj plana. U modernoj istoriji Srbije GUP je bio veoma značajan akt lokalne samouprave i legitimiše se kao najznačajnija raspoloživa odluka za prostorni razvoj grada.
Primeri iz prošlosti Kragujevca mogu da to ilustruju.
Srbija je postala nezavisna država 1878. godine, a „Plan regulacije za varoš Kragujevac” urađen je već1891, među prvima u državi. Varoš je prerastala u grad, bio je period izgradnje velike vojne industrije sa povezivanjem na krupnu državnu infrastrukturu. Nosilac izrade Plana bio je Sud opštine kragujevačke. Inženjer Luka Ivković je pripremio planska rešenja po ugledu na nemačku urbanističku doktrinu. Obezbedio je prostor za 25.000stanovnika - dvostruku postojeću populaciju. Vreme je potvrdilo najveći deo planskih rešenja tokom narednih 40 godina.
Tridesetih godina dvadesetog veka donet je novi „Generalni plan regulacije grada Kragujevca”, kada je završavana najveća investicija u Kraljevini Jugoslaviji - rekonstrukcija Vojnotehničkog zavoda, praćena izgradnjom Jadranske železnice, jadranskim i solunskim putevima i nizom gradskih objekata. Nosilac izrade Plana bila je opština Kragujevac sa predsednikom Vojislavom Kalanovićem, a potom Aleksom Obradovićem na čelu. Skicu je uradio beogradski arhitekta Mihailo Radovanović, specijalizant urbanizma sa Sorbone, a razradio ga opštinski arhitekta Rade Milosavljević. Plan je zasnovan na kulturalističkom postupku, u jezgru su poštovana postojeća stanja, a proširenja su bile „vrtarske kolonije”, po evropskim teorijama o vrtnim gradovima. Drugi svetski rat je prekinuo ostvarivanje ovog plana.
Dinamična druga polovina 20. veka
U FNRJ je jedini urbanistički propis saveznog značaja bila Uredba o generalnom planu iz 1949. godine. Iste godine počinje izrada „Generalnog urbanističkog plana Kragujevca”. Planovi se pripremaju centralizovano - u Urbanističkom zavodu Srbije. Kragujevac je bio u fazi raseljavanja vojne industrije u druge republike, pa arhitekta Jovanka Jeftanović projektuje grad „u kome se neće razvijati neka velika industrija”.
Model zelenog grada oslanja se na sovjetske teorije o dezurbanizaciji. Dao je gradu neke specifične vrednosti – veliko učešće zelenih površina, Spomen park u Šumaricama, Zeleni prodor u gradskom centru i dr. Međutim, paralelno sa izradom GUP-a od 1953. godine počinje da se razvija automobilska industrija. Plan je usvojen 1961, u vreme kad je građena Fabrika automobila, najveća industrijska lokacija u SFRJ.
Sredinom sedamdesetih godina prošlog opština Kragujevac donosi „Urbanistički program za grad Kragujevac” prema novom zakonu o regionalnom i urbanističkom planiranju iz 1961. godine. Obrađivač je Zavod za unapređenje komunalne delatnosti Srbije. Strateški koncept je rekonstrukcija gradskog područja, a organizacija prigradskih naselja kao satelita u okruženju Kragujevca.
Pokazalo se da ekonomska snaga grada nije mogla da izvrši planirane rekonstrukcije i da se naseljavanje prigrađa odvijalo neplanski. Posledica je bila da su u Kragujevcu formirana dva prostorno ravnopravna entiteta - centralno naselje i bespravno izgrađene rubne zone.
Tek sredinom osamdesetih donet je dokument „Kragujevac 1974 - 77, izmena i dopuna GUP-a”. Nosilac je Skupština opštine Kragujevac sa predsednikom Borivojem Petrovićem na čelu. Stručne poslove obavlja Direkcija za urbanizam Kragujevac, a odgovorni urbanista je arhitekta Veroljub Trifunović. Strategija grada je ubrzan nadregionalni razvoj oslonjen na veliku industriju, ali i na visoko školstvo, kliničko-bolnički centar i državnu infrastrukturu. Plan je ponudio model obuhvatanja rubnih zona u kompaktan gradski organizam i uključivanje Kragujevca u prostor države na bazi ambicioznog Regionalnog prostornog plana Šumadije i Pomoravlja.
Otvoren je proces kontinuiranog planiranja, pa je 1980. usvojen „Kragujevac 2000, Generalni urbanistički plan”. Nosioci su bili isti, a strategija grada se oslanjala na Srednjoročni plan društveno-ekonomskog razvoja urađen od oštinskog Zavoda za plan i Ekonomskog instituta kragujevačkog Univerziteta. Prostorni razvoj je planiran na 13.000 hektara. Plan je visoko ocenjen na republičkoj komisiji i po njemu su realizovani krupni zahvati u Kragujevcu (Univerzitet, KBC, vodoprivredni sistemi, stambena naselja, polu-autoput...).
Tokom naredne decenije u državi se odvijala „stabilizacija”. Razvojni tokovi Kragujevca su usporeni. Zato se 1991. donosi GUP „Kragujevac 2005”, zasnovan na umerenijim projekcijama. Obuhvaćena je teritorija površine oko 7.000 hektara, sa oko 200.000 stanovnika. Uključeni su elementi održivog razvoja, zaštita graditeljskog nasleđa, nova stambena politika. Vreme je potvrdilo osnovne odrebe ovog modela.
U poslednjoj deceniji prošlog veka po novom republičkom zakonu počinje rad na novom GUP-u „Kragujevac 2015”. Krize i ratovi otvaraju pitanja planiranja gradova u takvim uslovima. Novi Generalni plan je usvojen 2005. godine u promenjenom društvenom i ekonomskom sistemu. Ponudio je informatičku platformu, kao mogućnost da grad brže odgovora na tranzicione probleme za koje nije imao jasnu strategiju, ni novu stručnu metodologiju.
Direkcija za urbanizam i izgradnju Kragujevca 2005. godine bukvalno se urušava, a bila je stručna institucija sa preko tri decenije u vrhu jugoslovenske urbanističke prakse. Stručne poslove na urbanističkom planiranju od tada nosi JP „Urbanizam”. Težište planiranja se sa generalnog nivoa prebacuje na regulacione planove.
U tom kontekstu tim koji u tri naredna ciklusa predvodi odgovorni planer arhitekta Mirjana Ćirić uspeva da održi kontinuiranu pripremu i donošenje Generalnog urbanističkog plana Kragujevca i pored čestih kadrovskih promena u gradu i u JP „Urbanizam”.
Generalni urbanistički plan „Kragujevac 2015. godine” donet je 2010, a prva izmena i dopuna usvojena je 2012. godine.
Obezbeđen kontinuitet
Tokom 2015. gradska Skupština donosi odlukua o izradi GUP-a „Kragujevac 2025”, a 2021. horizont GUP-a pomera na 2030. godinu.
Novi Generalni urbanistički plan „Kragujevac 2030” usvojen je na Skupštini grada 29. septembra 2023. godine. Pored GUP-a na dnevnom redu su bili i planovi za Severnu obilaznicu i za novu radnu zonu u Cvetojevcu. Sticajem okolnosti ta sednica nije imala odgovarajuću raspravu o urbanističkom razvoju Kragujevca. Pitanja novih parlamentarnih i loklnih izbora postala su predominantna.
Na Salonu Udruženja urbanista Srbije 8. novembra - GUP „Kragujevac 2030” je dobio prvo mesto u svojoj kategoriji. Bila je to prilika da se u gradu razmatraju dalji koraci strateškog značaja, ali ni na lokalnim izborima u decembru nisu dominirale ove teme.
GUP „Kragujevac 2030” je usvojen i kao učesnik u četiri prethodna ciklusa imam utisak da je obezbedio kontinuitet u usmeravanju tekućih procesa. Međutim, potrebno je da se sada posveti odgovarajuća pažnja nekim temama koje su GUP-om tek otvorene.
Razvoj stanovništva: Prvi put posle Drugog svetskog rata i oktobarskog streljanja 1941. godine u Kragujevcu opada broj stanovnika. To je problem cele regije koji se ne rešava GUP-om, ali na njega utiču sva razvojna rešenja koja grad nudi ili ih izostavlja.
Funkcionalni tok: Kragujevac je dva veka nosilac urbanizacije Srbije, pre svega kao veliki industrijski centar. Industrijska faza urbanizacije nije završena, a kragujevačke velike industrije (vojna i automobilska) nisu ni blizu nekadašnjih pozicija u međunarodnoj podeli rada. Ni funkcije nadregionalnog značaja, pre svega Univerzitet i Klinički centar, nisu u proteklim godinama napredovale u skladu sa svojim rangom. Da se ne govori o tercijali (trgovini, finansijama, saobraćaju ...). GUP pokazuje jasne potrebe Kragujevca i regije za boljim položajem u Srbiji i okruženju, što se vidi i kroz poređenje ekonomskih pokazatelja.
Prostorno-fizički tok urbanizacije ispoljio se kroz prebacivanja težišta razvoja Kragujevca sa juga na severne zone grada. Realizacijom Severne obilaznice rašće interes za zonama do nje i oko nje. Specifičan položaj poslovne zone Sobovica je izvan obuhvata GUP-a. Površina negdašnjeg VTZ-a je od posebnog interesa i traži brzo razrešenje programima za sprovođenje sanacije i revitalizacije. Urbana obnova centra grada nema zadovoljavajuću teorijsku i regulacionu osnovu.
Stanje krupne infrastrukture iskazano GUP-om ukazuje na krupne zadatke u putnoj mreži. U Kragujevac ne dolazi ni jedan autoput – državni put prvog ranga. U poznatim planovima radi se samo na tzv. brzim saobraćajnicama kao vezama grada do Lapova (30 km), Topole (40 km) i Mrčajevaca/Katrge (60km), kao izlazima na autoputeve.
Železnička pruga Lapovo - Kraljevo izgubila je značaj orijentacijom da Ibarska pruga preko Kraljeva vodi ka Kruševcu. Rekonstrukcija železničkog čvora ostaje prioritet Kragujevca.
Čini se da saobraćaj pokazuje konkurentnost Kragujevca u Srbiji. Izgleda da mora da bude u žiži strateških planova grada.
Navedeno je samo nekoliko primera. Lista otvorenih pitanja je daleko šira. Put za njihovo razrešavanje je hitan pristup radu na Planu grada koji će obuhvatiti celu teritoriju od 88.000 hektara i biti osnovna dokumentacija za položaj u prostornom planiranju Republike Srbije. Grad Kragujevac mora da bude nosilac, a stručni obrađivač - jako kragujevačko urbanističko preduzeće.
Da citiramo kinesku mudrost: „Ako ne znate u koju luku plovite, ni jedan vetar vam nije povoljan”.
Generalni urbanistički plan je kompas strategije razvoja Kragujevca i traži kontinuirano nastavljanje.
(Autor je doktor arhitekture i dugogodišnji direktor Direkcije za urbanizam i izgradnju)