Najstarije vojničko groblje u Srbiji
Posle tri godine istraživanja u arhivima Srbije, Austrije i Nemačke, etnolog-antropolog Nenad Karamijalković objavio je kapitalnu monografiju o Starom vojničkom groblju u Šumaricama, koje je najstarije i najveće vojno groblje na tlu Srbije
Genracije i generacije Kragujevčana odrastale su prolazeći i šetajući pokraj njega, ali... koliko smo zaista o njemu znali. Staro vojničko groblje u Šumaricama, decenijama posle Drugog svetskog rata devastirano i potpuno zapušteno, postalo je predmet brojnih čaršijskih i urbanih mitova i legendi od kojih većina, naravno - nije istinita.
Odgovore na pitanja ko je sve i od kada na njemu sahranjivan daje monografija „Staro vojničko groblje u kragujevačkim Šumaricama” autora Nenada Karamijalkovića, etnloga-antropologa i zamenika direktora Spome parka. Autor je na izradi monografije radio pune tri godine istražujući u vojnim i istorijskim arhivima Srbije, Austrije i Nemačke.
Knjiga je baš sa razlogom promvisana 12. septembra kod spomenika Kamenog lava - čuvara groblja u Šumaricama.
Prvo pitanje na koje ova monografija daje odgovor je godina njegovog formiranja. Istoričari su „lutali” tražeći ovaj odgovor, od prestonog doba kneza Miloša do 1868. godine. Kragujevačko Vojničko groblje formirano je uporedo sa podizanjem Vojne bolnice (1867.) koja je po mišljenju dugogodišnjeg načelnika saniteta čuvenog Vladana Đorđevića bila „relativno najbolja zgrada u Kragujevcu”, a koja je danas deo kasarne „Milan Blagojević”, prekoputa Velikog parka.
Još starije dve godine
- S obzirom na to da najstariji sačuvani nadgrobnici na Vojničkom groblju potiču iz 1868, većina autora smatrala je da je to ujedno i godina nastanka groblja. Međutim, uvidom u matične knjige umrlih kragujevačkih crkava saznajemo da se na ovom lokalitetu vojna lica sahranjivana još od 1866. godine, istakao je Karamijalković na promociji knjige.
Prvi sahranjeni na Vojničkom groblju u Šumaricama po podacima koje je on pronašao bio je osamnaestogodišnji Živojin Jovanović iz Kragujevca, pokopan 31. avgusta po starom, odnosno 12. septembra po novom kalendaru. Zbog toga je autor Karamijalković odabrao baš taj datum od pre 154 godine za promociju svoje monografije.
Zanimljivo je, iako ime samo kazuje, da se na Vojničkom groblju sahranjuju isključivo vojnici i podoficiri (ne i oficiri, koji su kao ugledniji članovi društva, iako preminuli u Vojnoj bolnici, sahranjivani na varoškom groblju). Međutim, na ovom našem u Šumaricama bilo je i presedana: dva pokopana robijaša, jedan civilni radnik VTZ-a i lica preminula za vreme „azijatske kolere” (zbog udaljenosti groblja i sprečavanja zaraze) 1913. godine, među kojima i dve žene (jedine na ovoj lokaciji)
Danica Leovac i Aleksandra Bogosavljević.
Preminuli vojnici poticali su iz svih krajeva Srbije, a bilo je žrtava iz drugih država i oblasti, poput srpskih dobrovoljaca iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Austrije, Turske i Rusije, a na groblju u Šumaricama sahranjivani su i poginuli ruski vojnici iz ratova sa Osmanskim carstvom u periodu 1876-1878. godine.
Po podacima do kojih je u svom istraživanju Karamijalković došao najmlađi sahranjen na groblju u Šumaricama bio je sedamnaestogodišnji pitomac Artiljerijske podoficirske škole Milivoje Novaković iz Užica (preminuo od šloga), a najstariji šezdesetdvogodišnji dobrovoljac Novica Lopušina iz Retkocera (Medveđa), žrtva Prvog balkanskog rata.
Dominantan uzrok smrti sahranjenih na Vojničkom groblju u Šumaricama bila je bolest (skoro polovina sahranjenih umrla je od zapalenja pluća), pa tek potom ratne rane, nesrećni slučajevi (među kojima i davljenje u Lepenici), a retko ubistva i samoubistva, kao i streljanja.
Današnjih stotinak očuvanih nadgrobnih spomenika iz tog perioda ukazuju na to da je većina grobnih mesta obeležavana samo drvenim krstačama, dok su kamena nadgrobna obeležja pokojnicima podizale samo imućnije porodice.
(Pre)sređivali ga i Austrijanci i Nemci
Vojničko groblje se značajno uvećava tokom Balkanskih ratova (1912-1913.), kada se veliki broj ranjenika smešta u kragujevačku Vojnu bolnicu kao jednu od tri stalne u Srbiji. Do tada je, po Karamijalkovićevim podacima objavljenim u monografiji, sahranjeno preko hiljadu vojnika.
Početkom Prvog svetskog rata u Šumaricama su sahranjivani ranjenici sa Cera i Kolubare, a potom i preminuli tokom velike epidemije tifusa 1915. godine, kada je umiralo i po dvadesetak pacijenata dnevno. U tom periodu u kragujevačkim vojnim bolnicama (bilo ih je čak osam, poput one u Prvoj gimnaziji) preminulo je 3.449 vojnika, kao i brojni lekari i zdravstveni radnici.
Kako autor kaže, ulaskom okupatorskih trupa u Kragujevac 1. novembra 1915 godine Vojničko groblje u Šumaricama „nije utihnulo, naprotiv”. Svi austorugarski vojnici preminuli u Kragujevcu do oslobođenja (vidi antrfile) sahranjivani su u Šumaricama, za njih na posebno napravljenoj parceli, baš na mestu gde je 1998. godine podignut Spomenik srpskom vojniku. Preminuli nemački vojnici u Prvom svetskom ratu sahranjivani su na obali Ždraljice u okviru VTZ-a, vojnici preminuli tokom služenja vojnog
roka u Kragujevcu i okolini sahranjivani su u Šumaricama i između dva rata u Kraljevini Jugoslaviji.
Po podacima iz monografije, većina pokopanih bila je srpske nacionalnosti, ali se sada javljaju i imena drugih nacija sa svih prostora novoformirane države.
Po Karamijalkovićevoj knjizi dva značajna događaja desila su se na Vojničkom groblju u Šumaricama tokom međuratnog perioda. Prvo je Ždraljica u poplavi 1925. godine „odnela” jedan deo nemačkog groblja sa svoje obale kod ušća u Lepenicu, pa su gradske vlasti odlučile da se groblje prekopa i ostaci nemačkih vojnika (njih između 60 i 70) prenesu u Šumarice.
Drugi je bio veliki državni projekat sanacije Vojničkog groblja realizovan od 1928. do 1930. godine. Groblje se prostiralo na 2,67 hektara, čitav prostor je ograđen drvenom i žičanom ogradom, a podignuta je i kuća za čuvara groblja. Sa groblja su ukonjene sve stare krstače i podgnuto 3.200 novih drvenih krstova na kojima su pisali odgovarajući brojevi (umesto imena i prezimena), jer su spiskovi pokopanih izgubljeni tokom Prvog svetskog rata. Uređene su parcele sahranjenih u periodu od 1866.
do 1914. godine, za pokopane posle Velikog rata u Kraljevini Jugoslaviji, okupatorske vojnike (oko 1.000 austrougarskih i 175 nemačkih), a jedna parcela je bila namenjena iskučivo za pokojnike islamske veroispovesti. Tada je i postalo jasno da je groblje u Šumaricama najveće u Srbiji, a treće u svetu, odmah posle Zejtinlika u Solunu (preko sedam hiljada ratnika) i Jandrihovaca u Češkoj (više od pet hiljada srpskih i nešto manje od dve stotine ruskih vojnika).
Poslednji srpski vojnik sahranjen na ovom prostoru bio je rezervi potpukovnik Uroš Crnilović, komandant vazdušne odbrane Kragujevca koji je herojski stradao u Šumaricama tokom Aprilskog rata 1941. godine štiteći odstupnicu jugoslovenske vojske ka Gorem Milanovcu. Crnilovićeve posmrtne ostatke je prenela posle rata porodica u rodno Vlastotince.
Groblje u potpunosti menja izgled tokom Drugog svetskog rata. Preuređeno je potpuno u leto 1942. godine. Tu je učinjeno pod rukovodstvom Eugena Kletija, visokog funkcionera Folksbunda (organizacija koja se bavi nemačkim vojničkim grobljima) kada su posmrtni ostaci 3.274 vojnika (srpskih, austrougarskih i nemačkih, svi iz Prvog svetskog rata) prebačeni u centralnu grobnicu ispod kamenog lava. Parcele sa ostacima vojnika sahranjenih do Prvog rata i između ratova nisu dirane, a poširena je
parcela nemačkih vojnika poginulih u Drugom ratu. Nemci su na groblju podigli i kamenu ogradu umesto drvene.
Spasila ga poseta Tita
Poslednje osobe sahranjene na Vojničkom groblju u Šumaricama su nemački vojnici poginuli 20. i 21. oktobra 1944. godine tokom oslobođenja Kragujevca, kao i trojica (od 187) crvenoarmejaca, takođe stradalih tokom ovih operacija, a pokopanih najverovatnije 21. ili 22. oktobra.
- Istorijski okvir zapuštanja Vojničkog groblja u Šumaricama vezan je za novu povesnu epohu nastalu posle Drugog svetskog rata, odnosno za uspostavljanje socijalističke vlasti. Uspostavljanje novog političkog sistema dovelo je i do drugačijeg odnosa države prema vojnom memorijalnom nasleđu, naglašava autor.
Groblje je potpuno devastirano, a par godina nakon oslobođenja usledilo je bezobzirno prebacivanje kamenih nadgrobnika sa „jugoslovenske” na „srpsku” parcelu, tako da se danas ispod spomenika ne nealaze humke ljudi čije ime piše na njima. Do šezdesetih godina uklonjena je kamena ograda, porušena čuvarska kuća i pošumljen njegov značajni deo, jer za nove vlasti dotadašnji ratovi nisu bili oslobodilački „već osvajački”, od strane „velikosrpske buržoazije”.
Ironijom sudbine, kako je Karamijalković lepo primetio, Vojničko groblje u Šumaricama spasila je šesta i poslednja poseta Tita Kragujevcu, koji je tom prilikom odseo baš u Šumaricama, u oktobru 1978. godine. Groblje je bilo u očajnom stanju i iako je bilo onih koji su predlagali da se trajno ukloni, prevagnuo je zdrav razum onih drugih koji su sredili da se obnovi u okviru novosagrađene Etno kuće, koja je izgorela 1991. godine.
Groblje je obnavljano u periodu 1994/95. godine i 2017. godine i danas sa 157 nadgrobnika i 89 betonskih krstova i dva umetnička spomenika čini osobitu celinu šumaričkog vojnog memorijala, koji po Nenadu Karamijalkoviću treba uvrstiti u muzeološku ponudu Spomen parka (naravno oktobarska tragedija mora ostati u središtu aktivnosti Spomen parka).
Kao etnolog Karamijalković ističe da Staro vojničko groblje, osim izuzetnog istorijskog značaja, ima i ogromnu etnološku vrednost jer je reč o pravoj vajarskoj galeriji raznovrsnih dela sepulkralnog graditeljstva.
SPOMENIK STAR 105 GODINA
Kameni lav - čuvar groblja
Monumentalni spomenik Kamenog lava - čuvara groblja u Šumaricama najstariji je očuvan spomenik u gradu i star je 105 godina. Iako je prvobitno trebalo da krasi ulaz u kriptu Karađorđevića u hramu na Oplencu, ovo delo koje je od italijanskog umetnika Erminija Doria naručio kralj Petar prvi Karađorđević austrougraske vlasti su prebacile u Šumarice. Spomenik je do tada, 1916. godine, kada su okupatori preuredili groblje, stajao u venčačkom rudniku, gde je i isklesan. Na kamenom lavu su Austrijanci isklesali na latinskom natpis „Pro patria”, koji je po oslobođenju promenjen u „Zahvalna otadžbina 1914 - 1918”.