Kragujevac od praistorije do 1944. godine
Decenije predanog istraživačkog rada našeg poznatog istoričara krunisane su knjigom „Istorija Kragujevca” koja je svakako najznačajnije istoriografsko delo koje je grad dobio. Na oko 700 strana, koristeći se isključivo dokumentima i faktografijom, Radovanović je „naslikao” prošlost grada od paleolita do danas i sve je to uradio „o svom trošku”
Oktobra ove godine Kragujevac je dobio jedno izuzetno - kapitalno i reprezentativno publicističko izdanje, pa bi se figurativno moglo reći da sada, konačno, ima svoju pravu „krštenicu” i najpotpuniju „biografiju”. Zaslužan za to je ugledni istoričar Boriša Radovanović i ponovilo se, na svoj način, ono što se dešavalo u 19. veku, naročito u Miloševo vreme, kada su učeni ljudi „iz preka” dolazili da nas prosvete. Radovanović je iz rodnog Banata u Kragujevac stigao preko gimnazije u
Zrenjaninu i Filozofskog fakulteta u Beogradu i ovde proveo čitav radni vek - kao stručnjak u Istorijskom arhivu Šumadije.
Dakle, iz štampe je izašla knjiga „Istorija Kragujevca”, koja je na najobuhvatniji način, isključivo koristeći se proverenom arhivskom građom - dokumentima i faktografijom - „osvetlila sve one pojave i oblike koji karakterišu jedno naselje, od njegovih embrionalnih početaka, razvoja i sazrevanja, pa sve do oslobođenja u Drugom svetskom ratu 1944. godine” (iz predgovora knjige).
Ovo izdanje prati i jedan svojevrsni kuriozitet: Boriša Radovanović praktično je sve sam uradio. Osim što je pisac - autor, on je i izdavač, što će reći sam je finansirao „proizvodnju” knjige od celih osam stotina strana, pri čemu je trošak štampanja bio najveći. Kaže, nešto su ga podržali prijatelji, ali glavni teret pao je na njega.
Logično je pitanje zašto se nije obratio gradskoj upravi, koja i inače ima konkurse za sufinansiranje publicistike, jer je Radovanovićev rukopis, to će potvrditi svako ko se razume u „materiju”, istinsko blago grada?
- Jednom sam, ne tako davno, konkurisao za finansiranje knjige, takođe sa tematikom iz istorije grada, doduše manje ambicioznom od ove i - nisam prošao. Zato mi sada nije ni padalo na pamet da to radim. S druge strane, znam i iz svog i iz iskustava drugih kako se političari petljaju u poslovima za koje daju pare, kratko objašnjava istoričar.
Četiri decenije „kopanja”
Kako je nastala knjiga „Istorija Kragujevca“?
- Već duže vreme oseća se potreba za ovako kompleksnom knjigom. O istoriji grada objavljeno je dosta radova raznih autora, ali mahom su obrađeni neki periodi ili neki segmenti iz prošlosti. Pored toga, često su se ta istraživanja zasnivala na mitovima i legendama ili su bila ideološki obojena, a bilo je i diletantskih pristupa. Ja sam naumio i dosledno sam se držao principa istorijske nauke, uvažavajući kritički odnos prema događajima, pojavama i ljudima, kaže
Radovanović.
Dodaje da se naše znanje na prošlosti Kragujevca temelji na različitim izvorima, koji su razbacani po raznim ustanovama koje čuvaju kulturna dobra, a ima ih i kod pojedinaca, kao i u stranim arhivima.
- Pošto knjiga obuhvata dugo vremensko razdoblje, ona je po istraživačkom postupku, koncepciji, širini pristupa i posmatranja prošlosti dobila jedinstvenu formu. Nastojao sam da što svestranije osvetlim istorijski razvoj Kragujevca, poštujući pri tome naučni metod istoriografije, pa je knjiga podeljena na 11 poglavlja, a svako poglavlje sadrži kratak sažetak, kako bi se čitalac uputio u sadržaj svakog dela. Osim prvog poglavlja, koje obrađuje praistoriju i odnosi se na
arheologiju, pri čemu su korišćena već utvrđena saznanja iz ove oblasti, za sva ostala poglavlja dosledno je korišćena istorijska metoda, objašnjava autor.
Inače, građu za istoriju Kragujevca on je prikupljao skoro četrdeset godina, praktično tokom celog radnog veka koji je proveo u Istorijskom arhivu, a finalizacija i priređivanje rukopisa trajalo je dve poslednje godine, posebno otkad je pre godinu i nešto dana postao penzioner. Jeste mu posebna pogodnost bila što je kao arhivski savetnik radio u Arhivu, gde mu je na raspolaganju stajala bogata istorijska građa, ali trebalo je „kopati”, istraživati, proveravati činjenice, ukrštati
podatke.
Kao čovek koji se tek po završetku studija susreo sa Kragujevcom, Boriša Radovanović imao je i otežavajuće okolnosti i pogodnosti. S jedne strane, tek je trebalo da upoznaje novu životnu i radnu sredinu, pa i njenu prošlost, ali s druge, imao je distancu i viši nivo objektivnosti u odnosu na neke ovdašnje ljude koji, razumljivo, često emotivno gledaju na grad, kako se kaže, svog detinjstva ili mladosti.
- Čime sam na početku kao istoričar po struci, mogao da se bavim - nego istorijom. Naravno, Kragujevca i okoline. Prvi pisani rad na tu temu ponudio sam listu „Svetlost”, negde 1980. godine. Pisao sam o imanju kneza Miloša Obrenovića za rubriku koja se zvala „Iz naše prošlosti”. Tekst mi je objavio urednik Života Vasiljević DŽidži, a čuo sam da je prokomentarisao: „Ovaj momak bi mogao dobro da piše”, seća se Radovanović svojih publicističkih početaka.
Tako je počeo i do danas se nije zaustavio, objavio je mnogo knjiga i naučnih radova (videti uokvireni tekst), a „Istorija Kragujevca” je kruna tog posla. Knjiga je 18. oktobra predstavljena u Ogranku biblioteke „Vuk Karadžić” u Staroj radničkoj koloniji, o njoj su govorili recenzenti, istoričari Predrag Ilić i Nenad Đorđević, a bila je i na štandu Sajma knjiga u Beogradu.
Na stotine raznih izvora
Koliko je „Istoriju Kragujevca” Radovanović seriozno radio govore, između ostalog i izvori koje je koristio. Pored građe koju čuva Istorijski arhiv Šumadije u Kragujevcu, izučavao je fondove Arhiva Srbije u Beogradu, Arhiva Vojvodine u Novom Sadu, Istorijsku zbirku Arhiva SANU u Beogradu i Matice srpske u Novom Sadu, arheološku, etnološku i druge zbirke kragujevačkog Narodnog muzeja, na desetine starih novina i časopisa, spomenice i almanahe, istorijske enciklopedije. Takođe, citirao je
ili se pozivao na tačno 500 objavljenih publikacija i naučnih radova koji su se na razne načine bavili segmentima iz istorije Kragujevca.
Knjiga ima i 120 originalnih fotografija i crteža i tridesetak geografskih i istorijskih mapa i planova koji su nastajali u različitim periodima iz prošlosti grada, kao i rezime celog sadržaja na četiri jezika - srpskom, engleskom, nemačkom i ruskom.
Inače, pomenutih 11 delova knjige obrađuju isto toliko perioda u nastojanju i istoriji Kragujevca. Prvi je praistorija - od najstarijih vremena do antike, drugi je od antike do naseljavanja Slovena na ove prostore, treći do pada pod tursku vlast 1459. godine. Zatim sledi period od ustanaka za nacionalno oslobođenje 1804, pa Kragujevac u tim ustancima (1804 - 1815), Kragujevac prestonica Srbije (1818 - 1841). Potom je razdoblje u razvoju grada do sticanja nezavisnosti zemlje 1878. godine, pa
onda do Prvog svetskog rata, Kragujevac u Velikom ratu (1914 - 1918), period između dva rata i grad u godinama okupacije od 1941. do 1944. godine.
Pošto je sve pomenute periode obradio na osnovu raspoložive građe, autor Boriša Radovanović daje sažetu hronologiju najvažnijih događaja iz istorije Kragujevca - po godinama, počev od 35000 do 25000 godine pre nove ere, o čemu svedoče „pronađeni materijalni ostaci prvih žitelja Šumadije u Jerininoj pećini u Gracu kod Kragujevca”.
Knjiga „Istorija Kragujevca” jedinstvena je i po tome što nijedan grad u Srbiji nema publikaciju u takvoj formi od jednog autora. Postoji istorija Beograda u tri toma koju je svojevremeno priredio Vasa Čubrilović, ali to je zbirka radova više autora sa neujednačenim pristupima i uz korišćenje šarenolikih metodoloških pristupa i uz prisutnu ideologizaciju opisa pojedinih istorijskih razdoblja.
Dakle, Radovanovićeva knjiga po svemu je kapitalno izdanje, među čijim koricama je „spakovana” istorija Kragujevca, po sadržaju, sistematizaciji i načinu obrade publikacija kakvu grad do sada nije imao, a autor zaključuje:
- Verujem da će ova knjiga kod čitalaca proširiti znanje o prošlosti Kragujevca i pobuditi želju da se proučavanje pojedinih nedovoljno proučenih perioda njegove istorije bolje i potpunije prouče. Proučavanje i naučna obrada novije istorije Kragujevca tek predstoji.
Zanimljivo je, međutim, da osim Narodne biblioteke, gradske institucije za sada ne pokazuju interesovanje za ovu knjigu. Čak ni organi lokalne samouprave kojima bi „Istorija Kragujevca” svakako bila najreprezentativnija „razglednica” grada.
O AUTORU
Neumorni „kopač” u istorijskim arhivima
Boriša Radovanović je profesor istorije, arhivski savetnik i član Međunarodnog arhivskog saveza sa sedištem u Parizu.
Rođen je 1950. godine u Ravnom Topolovcu (Banat), gde je završio osnovnu školu. U Zrenjaninu je završio gimnaziju, a studije istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Radni odnos zasnovao je u Istorijskom arhivu Šumadije, gde je ostao do penzionisanja.
Radio je na različitim poslovima: istraživanju, obradi i publikovanju arhivske građe, vodio je kulturno-prosvetnu delatnost u Arhivu, rukovodio odeljenjem za sređivanje i obradu građe i jedan je od osnivača časopisa „Šumadijski anali”, godišnjaka koji objavljuje radove iz arhivske teorije i prakse, a od 2004. do 2014. bio je i njegov glavni i odgovorni urednik.
Rezultate svojih istraživanja objavljivao je u brojnim časopisima u zemlji i inostranstvu.
Bio je organizator i urednik više naučnih skupova na teme o istoriji Kragujevca i Šumadije, autor brojnih izložbi o prošlosti ovog kraja, kao i saradnik u izradi „Srpskog bibliografskog rečnika” Matice srpske iz Novog Sada.
Posebno poglavlje u njegovom opisu predstavljaju radovi iz arhivistike i proučavanja prošlosti naselja u Srbiji, kao i zaštite nepokretne kulturne baštine. Iz toga je nastao i bogat publicistički opus. Između ostalih objavio je knjige „Dobrovoljno vatrogasno društvo Kragujevca 1887 - 1987”, „Ravni Topolovac”, „Stari Kragujevac”, „Kragujevac srce Srbije”, Spomenica Istorijskog arhiva Šumadije - Kragujevac, „Borač dragulj Šumadije”, „Istorijska i umetnička baština Vojnotehničkog zavoda u
Kragujevcu”, „Kragujevac u Prvom srpskom ustanku”, „Kafane starog Kragujevca”, „Poslednja odbrana Srbije - legenda o 1.300 kaplara”, „Parlamentarna istorija Srbije u 19. veku”.
Takođe je objavio brojne članke i feljtone u dnevnim i nedeljnim novinama.
Zvanje arhivist dobio je 1984, viši arhivist 1997, a arhivski savetnik 2002. godine. Dobitnik je više društvenih nagrada i priznanja.
PROUČAVANJE ISTORIJE GRADA
Od Pante Srećkovića do Dejana Obradovića
U uvodnom delu knjige „Istorija Kragujevca” autor se osvrće i na dosadašnje radove koji su se bavili ovom tematikom. Tako saznajemo da se prvi za prošlost grada zainteresovao profesor nacionalne istorije na Liceju (kasnije Velika škola) Pantelija Panta Srećković, koji je člankom u „Brankovom kolu” 1898. godine probudio interesovanje za istoriju Kragujevca.
Potom se istom temom bavio etnolog Todor Radivojević, koji je u okviru antropogeografskih istraživanja Lepenice, u ediciji „Naselja srpskih zemalja”, ukazao na značaj geografskih karata kao istorijskih izvora.
U periodu između dva rata za prošlost Kragujevca zainteresovao se upravnik Narodne biblioteke u Beogradu Jovan N. Tomić, koji je pisao o životu na dvoru kneza Miloša Obrenovića. O istoriji grada u tom periodu pišu još i Miloje Pavlović, Milen Nikolić, Borivoje Drobnjaković, Sveta Maksimović...
Prvi pokušaj da se sklopi celovitija istorija Kragujevca nastao je 1933. godine iz pera Jeremije Mitrovića, studenta filozofije na Beogradskom univerzitetu. Rad je kao svetosavski temat nagrađen iz fonda Luke Đelovića Trebinjca, a objavljen je zahvaljujući pomoći zadužbine kralja Aleksandra prvog.
Pišući 1933. godine Spomenicu Prve kragujevačke gimnazije, Milen Nikolić je u uvodnom delu dao poduži pregled istorije Kragujevca, koji se po načinu rada i tumačenju prošlosti može porediti sa Mitrovićevom studijom.
Posle Drugog svetskog rata Dragoljub Bakić piše knjigu „Pet vekova Kragujevca”. On je prvi počeo da proučava turske izvore i na osnovu njih „pomerio” je osnivanje grada za čitav jedan vek. I istoričarka Olga Zirojević, proučavajući turske katastarske popise, baca više svetla na turski period života grada.
Privrednom istorijom prvi je počeo da se bavi Miroslav D. Popović. NJegova knjiga „Kragujevac i njegovo privredno područje izašla je u izdanju SANU u Beogradu i obiluje dragocenim podacima. Istorijom privrede bavio se i dr Živomir Spasić, koji je objavio monografiju o Vojnotehničkom zavodu, a istraživao je i događaje, pojave i ličnosti iz 19. veka - vreme kada je Kragujevac bio prestonica, zatim Crveni barjak i drugo.
Rano preminuli istoričar Dejan Obradović zadužio je istoriografiju Kragujevca knjigom „Prva kragujevačka gimnazija u kulturnom i društvenom životu grada”, koja je nezaobilazna u proučavanju prošlosti Kragujevca.
DECENIJAMA JE PRIKUPLJAO, SISTEMATIZOVAO I OBRAĐIVAO ISTORIJSKU GRAĐU:
BORIŠA RADOVANOVIĆ
NALAZIŠTA IZ KAMENOG DOBA NA PODRUČJU DANAŠNJE ŠUMADIJE
KNEŽEV KONAK U KRAGUJEVCU OKO 1865. GODINE
GRAĐANSKA NOŠNJA IZ DRUGE POLOVINE 19. VEKA (NARODNI MUZEJ KRAGUJEVAC)
SPOMENIK KRALJU ALEKSANDRU KARAĐORĐEVIĆU - KOGA VIŠE NEMA